หนังสือพิมพ์มติชน : หนังสือพิมพ์คุณภาพ เพื่อคุณภาพของประเทศ

วันที่ 21 สิงหาคม พ.ศ. 2549 ปีที่ 29 ฉบับที่ 10390

เมืองเชียงใหม่ใต้บาดาล

โดย นิธิ เอียวศรีวงศ์

เมื่อตอนที่น้ำท่วมเมืองเชียงใหม่รอบหลังสุดนี้ ผมได้รับจดหมายแสดงความห่วงใยจาก ดร.เกรียงศักดิ์ เจริญวงศ์ศักดิ์ รู้สึกขอบพระคุณเป็นอย่างยิ่ง เลยทำให้ผมคิดว่าน่าจะเล่าถึงเรื่องน้ำท่วมเมืองเชียงใหม่แก่ผู้สนใจโดยทั่วไปด้วย เพราะน้ำท่วมเมืองเชียงใหม่นั้นทำให้มองเห็นอะไรอื่นๆ มากกว่าน้ำและโคลนเป็นอันมาก

น้ำท่วมเมืองเชียงใหม่นั้นมีอยู่สองประเภท คือน้ำปิงได้รับน้ำจากทางเหนือมากจึงทำให้น้ำปิงล้นฝั่ง ท่วมบริเวณที่อยู่ใกล้แม่น้ำปิงของเมือง และประเภทที่สอง น้ำจากดอยสุเทพ-ปุยทางทิศตะวันตกบวกกับปริมาณน้ำฝนที่ตกในเมืองและปริมณฑลเป็นจำนวนมาก ไม่อาจไหลลงแม่น้ำปิงได้ทัน จึงทำให้เกิดน้ำท่วมได้ตั้งแต่บริเวณลาดเขาลงมาจนถึงฝั่งน้ำ แล้วแต่ว่าน้ำจะถูกกักไว้บริเวณไหน นี่เป็นเหตุให้เกิดน้ำท่วมบางบริเวณในครั้งหลังสุดนี้

น้ำล้นตลิ่งแม่น้ำปิงคงเป็นปรากฏการณ์ที่มีมาตั้งแต่สมัยสร้างเมืองเชียงใหม่แล้ว และนั่นคือเหตุผลที่เมืองใหญ่พอสมควรที่มีมาตั้งแต่สมัยหริภุญไชย คือเวียงกุมกามถูกทิ้งร้างไป เพราะอยู่ใกล้ฝั่งแม่น้ำปิงเกินไป และอาจเกิดอุทกภัยครั้งร้ายแรงขึ้นในครั้งใดครั้งหนึ่ง นอกจากนี้คงสังเกตเห็นได้ว่า เขาไม่ได้สร้างเมืองเชียงใหม่ขึ้นติดแม่น้ำปิง แต่ถอยห่างออกมาประมาณ 1 กม. (แนวประตูท่าแพปัจจุบันเป็นทิศตะวันออกของเวียง)

น้ำท่วมลักษณะนี้เกิดขึ้นทุกปี และไม่ร้ายแรงอะไร บางปีก็อาจมีน้ำเอ่อมาข้ามวัน บางปีมาเช้าบ่ายก็แห้งแล้ว บ้านเรือนโบราณมีเสาสูงจึงไม่มีอะไรเสียหาย

เมื่อผมมาอยู่เชียงใหม่แรกๆ 40 ปีมาแล้ว น้ำท่วมถนนท่าแพเป็นเรื่องสนุกของชาวเมือง มีคนลงไปลุยน้ำ (ซึ่งสะอาด) เล่นกันบนถนนจำนวนมาก อันที่จริงภาษาไทยมีคำเรียกน้ำลักษณะนี้ว่าน้ำหลาก ไม่ใช่น้ำท่วม ซึ่งมีคุณประโยชน์แก่เกษตรกรอย่างมาก เพราะน้ำหลากนำปุ๋ยลงมาตกตะกอนบนที่นา และนำสัตว์น้ำอีกมากมาเป็นอาหารให้แก่ผู้คน

แต่น้ำหลากเขตที่เป็นเมืองเช่นเชียงใหม่ในทุกวันนี้นำความเสียหายมาให้อย่างใหญ่หลวง ส่วนหนึ่งก็เพราะชาวเมืองเชียงใหม่ไม่ได้มีวิถีชีวิตเหมือนบรรพบุรุษเสียแล้ว อาคารบ้านเรือนในทำเลธุรกิจที่ติดฝั่งแม่น้ำปิงจึงมีลักษณะเป็นร้านค้าที่อยู่ติดพื้น แต่ส่วนที่สำคัญกว่าไม่ได้อยู่แค่นั้น

การทำลายป่าและหน้าดินตลอดแอ่งน้ำปิงจากต้นน้ำลงมาถึงตัวเมืองมีมโหฬาร ไม่ใช่เฉพาะแต่ตัวน้ำปิงเท่านั้น น้ำทุกสายที่ไหลลงแม่ปิงก็เผชิญกับการทำลายป่าและหน้าดินเหมือนกัน ฉะนั้นน้ำปิงจึงตื้นเขินลงทุกที น้ำท่วมตลิ่งง่าย

ฉะนั้นการแก้ปัญหาด้วยการขุดลอกแม่น้ำปิงจึงเป็นคำตอบที่ดูจะเข้าเค้าดีอยู่ แต่หากขุดเฉพาะในเขตเมืองเชียงใหม่อย่างเดียวคงไม่เกิดผล จำเป็นต้องขุดลอกกันเกือบตลอดสาย ทำเช่นนั้นแล้ว จะมีผลกระทบอย่างไรต่อระบบนิเวศบ้าง ผลได้จะคุ้มเสียหรือไม่ ข้อนี้ผมไม่ทราบ แต่ผมเชื่อว่าสังคมไทยมีความสามารถจะทราบและประเมินได้ หากไม่มีผู้นำที่อวดรู้สั่งทำโน่นทำนี่กันอย่างมักง่าย

แต่อีกปัญหาที่ไม่ควรลืมก็คือ การบุกรุกทำลายป่าไม่ได้เกิดขึ้นจากการทำไร่เลื่อนลอยของชาวเขา เท่ากับการบุกรุกของนายทุน ทั้งเพื่อทำเกษตรเชิงพาณิชย์อย่างเข้มข้นและเพื่อธุรกิจท่องเที่ยว ทั้งหมดนี้เกิดขึ้นภายใต้หน้าที่ความรับผิดชอบของกรมป่าไม้ เช่นเดียวกับการบุกรุกพื้นที่ราชพัสดุริมฝั่งแม่น้ำปิงก็เกิดขึ้นภายใต้หน้าที่ความรับผิดชอบของกรมเจ้าท่า ด้วยเหตุดังนั้น หากได้แต่ขุดลอกแม่น้ำปิงโดยไม่จัดการให้กรมกองของราชการทำหน้าที่ของตนอย่างซื่อสัตย์และมีประสิทธิภาพ แม่น้ำปิงก็จะตื้นเขินอีกในเวลาเพียง 10 ปี

ส่วนการสร้างพนังคอนกรีตริมฝั่งน้ำปิง เพื่อป้องกันน้ำท่วมนั้น มีประสบการณ์ของเมืองริมฝั่งเจ้าพระยาในภาคกลาง ตั้งแต่นครสวรรค์ลงไปหลายแห่งชี้ให้เห็นว่า ทำให้เกิดปัญหามากขึ้นมากกว่าแก้ปัญหาน้ำท่วม เช่นน้ำที่ไหลลงจากเขาหรือจากฝนตกหนัก ไม่อาจไหลลงแม่น้ำได้สะดวก ต้องใช้สูบขนาดใหญ่สูบน้ำออก ทั้งนี้ยังไม่พูดถึงผลกระทบต่อระบบนิเวศชายฝั่งอีกหลายประการดังที่นักวิชาการได้เขียนถึงเรื่องนี้ไว้มากแล้ว ก็เป็นวิธีมักง่ายที่สิ้นเปลืองงบประมาณและไม่มีประสิทธิผลตามเคย

ยังมีสาเหตุอีกอย่างที่ทำงานร่วมกับน้ำท่วมประเภทที่สอง นั่นก็คือหนองบึงใกล้เมืองถูกบุกรุกทำลายไปจนหมดสิ้น เกือบทั้งหมดมีเอกสารสิทธิ ตระกูลเศรษฐีใหญ่ของเมืองยึด "แก้มลิง" ธรรมชาติขนาดมหึมาไปเป็นสมบัติส่วนตัว "หนอง" หอยไม่มีหอยเหลืออยู่อีกแล้ว เพราะกลายเป็นชุมชนที่หนาแน่น หนองบึงเหล่านี้ช่วยชะลอน้ำมิให้ไหลลงแม่น้ำปิงพร้อมกัน การบุกรุกจับจองพื้นที่ซึ่งควรเป็นสาธารณสมบัติใต้จมูกของหน่วยราชการซึ่งมีหน้าที่ดูแลรักษาสาธารณสมบัติเหล่านี้

ประเด็นที่ผมอยากชี้ให้เห็นก็คือ เฉพาะน้ำท่วมเมืองเชียงใหม่ประเภทเดียวคือน้ำล้นตลิ่ง ก็มีเหตุปัจจัยที่ซับซ้อนเกินกว่าจะแก้กันด้วยเทคโนโลยีล้วนๆ ชนิดชี้นิ้วสั่งตูมๆ ด้วยสามัญสำนึก

ผมไม่ต้องการให้เข้าใจว่าการทุจริตของข้าราชการในกรมกองที่เกี่ยวข้องเพียงอย่างเดียวอธิบายการพังสลายของระบบนิเวศได้หมด ที่สำคัญกว่าการทุจริตก็คือ สังคมไทยเปลี่ยนแปลงไปตามยุคสมัย เช่นการใช้ที่ดินเปลี่ยนแปลงไปตามความปลี่ยนแปลงทางเศรษฐกิจ แต่เราไม่มีทั้งกฎหมาย, กลไกรัฐ, วัฒนธรรม, กระบวนการยุติธรรมทั้งระบบ, ความรู้และสำนึกที่จะจัดให้เกิดระเบียบของการใช้ที่ดินแบบใหม่นี้ ในขณะที่นักการเมืองของเราก็มีสายตายาวอยู่แค่เทคโนโลยี มองไปไม่ถึงความจำเป็นจะต้องปรับเปลี่ยนระบบทั้งระบบเพื่อรองรับความเปลี่ยนแปลงซึ่งเกิดในเมืองไทยมานานแล้ว

ส่วนน้ำท่วมประเภทที่สองคือ น้ำป่าไหลหลาก ก็น่าจะเป็นปัญหาที่ชาวเชียงใหม่โบราณรู้จักดีเช่นกัน เพราะเขาได้สร้างระบบป้องกันไว้ครบครัน เช่นตามลาดเขาของดอยสุเทพ-ปุยนั้นมีเหมืองขุดซึ่งไม่ได้ใช้เพื่อการเกษตร แต่บีบให้น้ำป่าไหลลงลำห้วย แทนที่จะเทลงมาสู่เมืองเป็นแผ่น ทั้งนี้ยังไม่พูดถึงความอุดมสมบูรณ์ของป่าในสมัยโบราณ ซึ่งช่วยชะลอน้ำให้ไหลช้าลง แต่เหมืองขุดเหล่านี้ก็ถูกหมู่บ้านจัดสรรถมไปจนแทบไม่เหลือร่องรอยอีกแล้ว

นักประวัติศาสตร์ล้านนาท่านหนึ่ง (อาจารย์สรัสวดี อ๋องสกุล) บอกผมว่า มีแนวกำแพงดินยาวเป็นกิโล ซึ่งส่วนใหญ่อยู่ในมหาวิทยาลัยเชียงใหม่ปัจจุบัน (แต่ถูกทำลายไปเกือบหมดแล้ว) ทำหน้าที่บีบน้ำป่าให้ไหลลงท้องนาทางทิศใต้ของเมือง ป้องกันมิให้น้ำป่าทะลักเข้าเวียงสวนดอกและเวียงเชียงใหม่

ลงมาถึงพื้นราบก่อนจะถึงตัวเวียง ก็ยังมีเหมืองเพื่อการเกษตรทั้งเล็กใหญ่อีกจำนวนมาก ซึ่งปัจจุบันถูกยึดครองและถมไปเป็นส่วนใหญ่แล้ว เพื่อนของผมคนหนึ่งซื้อที่ดินซึ่งเคยเป็นนาเก่า มีลำเหมืองอยู่ปลายที่ เจ้าหน้าที่ที่ดินแนะนำเขาว่า ลำเหมืองนี้ไม่ปรากฏในผังที่ดินของกรมที่ดิน ฉะนั้นเขาจึงเห็นว่าเพื่อนผมควรยึดเอาไปเสียเลย และเขาก็ช่วยตอกหมุดให้ได้ลำเหมืองเล็กๆ นั้นไว้ในที่ดินของเพื่อนผมด้วย

เหตุการณ์เช่นนี้คงเกิดขึ้นเป็นปกติแก่ผู้ซื้อที่ผู้โชคดีทั่วไป แต่เมืองเชียงใหม่โชคไม่ดี เพราะเสียทางน้ำที่จะบังคับให้น้ำไหลไปถูกที่ถูกทางหมด ใครอยู่ในที่ลุ่มก็รับเคราะห์ไป

จึงเกิดกีฬาชนิดใหม่ที่ระบาดมาจากกรุงเทพฯ ได้แก่การถมที่ดินแข่งกัน ในเมืองซึ่งระดับความสูงในแต่ละกิโลเมตรห่างกันเป็นเมตร น้ำอาจไหลลงสู่แม่น้ำได้รวดเร็วตามธรรมชาติอยู่แล้ว การถมที่ทำให้เกิดการปิดกั้นการไหลตามธรรมชาติ มีน้ำท่วมขังหรือน้ำนองอยู่เป็นเวลานานๆ ก่อให้เกิดความเสียหายมากขึ้น ในขณะเดียวกันก็กลายเป็นแหล่งเพาะยุงในเมืองซึ่งสมัยหนึ่งไม่มียุงรำคาญเลย

การถมที่เป็นส่วนหนึ่งของการจัดการที่ดินซึ่งสังคมไทยเปิดเสรีและก่อให้เกิดภัยพิบัติมโหฬารแก่เมืองและป่าเขาทั่วประเทศ ผมไม่เคยเห็นนักการเมืองคนไหนสนใจอะไรที่ลึกกว่าหัวเข่าหรือบั้นเอว อันเป็นระดับน้ำที่ท่วมเมืองเชียงใหม่ในบางครั้ง

ทางน้ำที่สร้างกันขึ้นในสมัยใหม่ ไม่เพียงพอสำหรับการระบายน้ำป่าได้รวดเร็วเท่าทางน้ำโบราณ เช่นก่อนที่เขาจะขยายถนนสุเทพ มีลำห้วยอยู่สองข้างถนน ในครั้งนั้นน้ำไม่เคยท่วมถนนสุเทพเลย แต่เวลานี้ฝนลงหนักเมื่อไร บางส่วนของถนนสุเทพต้องท่วมอย่างแน่นอน บางช่วงอาจต้องปิดถนนด้วยกระสอบทรายเพื่อไม่ให้น้ำไหลเข้าท่วมตลาด

ร้ายไปกว่านั้น โครงการก่อสร้างจำนวนมากยังช่วยทำให้น้ำท่วมในที่ซึ่งไม่ควรท่วมด้วย เช่นการขุดถนนเพื่อวางท่อขนาดใหญ่ให้น้ำไหลออกจากสนามบิน ทำให้บางส่วนของหมู่บ้านผมน้ำท่วมหนัก เพราะน้ำไหลออกไม่ทัน หมู่บ้านผมนั้นอยู่สูงกว่าริมฝั่งแม่น้ำปิงประมาณ 7 เมตร

ผมก็ไม่ทราบว่าข้าราชการที่ออกแบบก่อสร้างได้คิดถึงน้ำทั้งระบบหรือไม่ รวมทั้งคิดว่าในระหว่างการก่อสร้างจะจัดการให้น้ำได้ระบายไปอย่างรวดเร็วอย่างไร ผมอยากเดาว่าไม่ได้คิด เหตุผลไม่ใช่เพราะท่านโง่ แต่เพราะท่านมีหน้าที่คิดแต่สิ่งที่จะก่อสร้างตามหน้าที่ของหน่วยงานของท่าน ท่านไม่มีหน้าที่คิดทั้งระบบ และที่จริงแล้วราชการของเราทั้งหมดไม่มีหน้าที่คิดอะไรทั้งระบบเลย ที่น่าเศร้าสำหรับพวกเราชาวไทยก็คือ นักการเมืองก็ไม่ได้คิดอะไรทั้งระบบเหมือนกัน ได้แต่อนุมัติเทคโนโลยีไปตามปัญหาเฉพาะหน้า ด้วยความเชื่อในเทคโนโลยีอย่างมืดบอด

ประเด็นที่ผมอยากจะชี้เกี่ยวกับน้ำท่วมเมืองเชียงใหม่ประเภทนี้ก็เหมือนเดิมแหละครับ สรุปก็คือการบริหารจัดการธรรมชาติของประเทศไทยนั้นล้าหลังไปร้อยปี ซ้ำไม่ล้าหลังเฉยๆ เสียด้วย ยังบวกเข้าไปกับการทุจริตและความศรัทธาต่อเทคโนโลยีอย่างมืดบอดเข้าไปอีก

เมื่อเป็นอย่างนี้เสียแล้ว หากน้ำไม่ท่วมเมืองเชียงใหม่สิ จึงนับว่าผิดปกติ

หน้า 6<